Projekt pn. „Opracowanie Krajowego programu ochrony wód morskich” (KPOWM) został formalnie zakończony w dniu 22 kwietnia br. Prace nad nim trwały od 22 stycznia 2016 r. W tym okresie przeprowadzono również konsultacje społeczne projektu KPOWM oraz Prognozy OOŚ KPOWM. Projekt, na zlecenie Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, zrealizowany został przez konsorcjum firm Sweco Consulting Sp. z o.o. (wcześniej Grontmij Polska Sp. z o.o.) i DHI Polska Sp. z o.o.
Podstawa prawna
Obowiązek opracowania KPOWM wynika z podstawowego dokumentu realizującego międzysektorową, zintegrowaną politykę morską UE - Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/56/WE z dnia 17 czerwca 2008 r. ustanawiającą ramy działań Wspólnoty w dziedzinie polityki środowiska morskiego (RDSM). Dyrektywa ta nakłada na państwa członkowskie obowiązek podejmowania niezbędnych działań na rzecz osiągnięcia lub utrzymania dobrego stanu ekologicznego środowiska morskiego (GES) najpóźniej do 2020 r. RDSM została wdrożona do krajowego porządku prawnego głównie poprzez zapisy ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. 2015 poz. 469 z późn. zm.), dokładnie poprzez nowelizację tego aktu w ustawie z 4 stycznia 2013 r. o zmianie ustawy – Prawo wodne oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2013 poz. 165). Zgodnie z przepisami ustawy Prawo wodne, KPOWM przygotowuje Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej.
KPOWM stanowi ostatni dokument planistyczny, wymagany dyrektywą w I cyklu wdrażania przez Polskę oraz pozostałe kraje członkowskie UE jej zapisów. Uwzględnia zatem wyniki i wnioski przede wszystkim z poprzedzających go opracowań: Wstępna ocena stanu wód morskich (GIOŚ, 2014), Zestaw celów środowiskowych wód morskich (KZGW, 2015) oraz Program monitoringu wód morskich (GIOŚ, 2015).
Prace planistyczne
Prace analityczne w ramach projektu zostały przeprowadzone zgodnie z poniżej przedstawioną logiką, z uwzględnieniem kluczowych narzędzi do weryfikacji zasadności skuteczności proponowanych działań oraz analizą istniejących działań, wpływających na osiągnięcie dobrego stanu wód morskich.
Równolegle do prac analitycznych prowadzone były prace nad przygotowaniem pełnego opisu stanu środowiska i problemów ochrony środowiska dla opracowania potrzeby prognozy oddziaływania na środowisko, aby finalnie dokonać oceny oddziaływania na środowisko programu działań ujętego w KPOWM i oba dokumenty przedłożyć do konsultacji społecznych.
W terminie 8 - 29 marca 2016 roku przeprowadzone zostały konsultacje społeczne projektu Krajowego Programu Ochrony Wód Morskich i Prognozy Oddziaływania na Środowisko tego Programu. Na stronie www.chronmorze.pl opublikowano projekty dokumentów wraz z elektronicznym formularzem, umożliwiającym ich konsultowanie, opiniowanie, zgłaszanie do nich uwag. W celu umożliwienia udziału w konsultacjach społecznych jak najszerszemu gronu interesariuszy, dokumenty zostały udostępnione również w wersji papierowej, w siedzibie KZGW oraz RZGW w Szczecinie i w Gdańsku. Ponadto dokumenty zostały też udostępnione na konferencji w Sopocie, a uczestnicy konferencji mogli składać uwagi do dokumentów w formie ustnej bądź na wydrukowanych formularzach. Podczas całego procesu konsultacji społecznych zgłoszono ok. 250 uwag, do których odnieśli się eksperci opracowujący KPOWM. Uwagi były uwzględniane, uwzględniane częściowo lub nieuwzględniane ( w tym przypadku podawano uzasadnienie).
Wnioski merytoryczne z KPOWM
Stan Bałtyku określa 11 cech głównych. W Polsce jako wymagające poprawy określono następujące cechy: C1 – Bioróżnorodność, C3 – Komercyjnie eksploatowane gatunki ryb i bezkręgowców, C5 – Eutrofizacja, C6 – Integralność dna morskiego, C10 – Śmieci w środowisku morskim. Co istotne, z uwagi m.in. na brak wystarczających danych monitoringowych, nie dokonano oceny dla dwóch cech: C2 – Gatunki obce oraz C11 – Podwodny hałas i inne źródła energii. Natomiast polskie wody morskie określono jako spełniające wymagania dla cech C4 – Łańcuch troficzny, C7 – Warunki hydrograficzne, C8 – Substancje zanieczyszczające i efekty zanieczyszczeń oraz C9 – Substancje szkodliwe w rybach i owocach morza.
Mając na uwadze określone cele środowiskowe, zidentyfikowano szereg działań istniejących, oddziałujących na realizację celów, zinwentaryzowano działania już zaplanowane w innych dokumentach planistycznych oraz zaproponowano nowe środki prawne, administracyjne, kontrolne, ekonomiczne, edukacyjne oraz techniczne. Działania te, stosownie do swojego charakteru i zgodnie z zapisami ustawy Prawo wodne, regulują intensywność działalności człowieka, dozwolony stopień zakłóceń w ekosystemach morskich, lokalizację oraz terminy realizacji planowanych przedsięwzięć, przyczyniają się do identyfikacji zanieczyszczeń wód morskich i służą przywróceniu poprzedniego stanu naruszonych elementów ekosystemów morskich. Uwzględniono również działania o charakterze bodźców ekonomicznych, zachęcające użytkowników ekosystemów morskich do zachowań pozwalających na osiągnięcie lub utrzymanie dobrego stanu środowiska wód morskich, a tym samym zapewniające wszystkim zainteresowanym udział w osiągnięciu dobrego stanu środowiska wód morskich oraz przyczyniające się do wzrostu świadomości społecznej w zakresie osiągnięcia lub utrzymania dobrego stanu środowiska wód morskich. Łącznie zaproponowano 56 nowych działań, których realizację i wdrożenie oszacowano na koszt ok. 3 mld zł w ciągu najbliższych kilku lat. Określone działania zostały poddane analizie kosztów - korzyści ilościowej i jakościowej, by potwierdzić zasadność ich realizacji. Należy podkreślić, iż wiele z proponowanych działań jest sprzężonych ze sobą, w związku z czym przy ich realizacji można się spodziewać efektów synergicznych. Z drugiej strony, ponieważ wyróżnione w dokumencie cechy ekosystemów morskich są na różne sposoby ze sobą powiązane, znaczna część działań będzie skutkowała poprawą nie jednej, ale większej liczby cech.
Wyznaczone cele dotyczące poszczególnych akwenów wyróżnionych w ramach polskich obszarów morskich są bardzo ambitne. Z uwagi na wiele uwarunkowań, zarówno naturalnych, jak i wynikających z wieloletniej polityki w tym zakresie, w przypadku niektórych akwenów i cech osiągnięcie celów środowiskowych tożsamych z dobrym stanem ekologicznym do roku 2020 wydaje się mało prawdopodobne. Wobec takich sytuacji zaproponowano zastosowanie przewidzianych w RDSM wyjątków.
Spośród ocenionych cech, GES (Good Environmental Status – dobry stan wód) uda się osiągnąć do 2020 r. jedynie przez Cechę 10 – Odpady w środowisku morskim. Pozostałe (C1, C3, C5, C6), uwzględniając określone dla nich wskaźniki, mogą nie osiągnąć GES w określonym w RDSM terminie, czyli do 2020 r.
Rekomendacje KPOWM
Generalnym kierunkiem, poza koniecznością wdrożenia proponowanych zarówno w KPOWM, jak i innych dokumentach planistycznych działań, jest wzmożenie i intensyfikacja prac monitoringowych, które nie tylko wypełnią lukę w danych dla cech 2 – Gatunki obce oraz 11 – Podwodny hałas, ale umożliwią kompletną i rzetelną ocenę na poczet kolejnego cyklu planistycznego, aktualizację wyznaczonych celów i być może ich urealnienie w obliczu posiadanych baz danych oraz argumentów podnoszonych w dyskusjach i konsultacjach. W tym zakresie również istotne jest badanie efektu ekologicznego i bieżący nadzór, celem możliwości dokonania ilościowej oceny wdrożenia wszystkich (nie tylko tych wynikających z KPOWM) działań służących osiągnięciu celów środowiskowych wód morskich. Tu właśnie wyraźnie należy zaznaczyć potrzebę koordynacji działań realizowanych w ramach innych dyrektyw unijnych (szczególnie Ramowej Dyrektywy Wodnej, Dyrektywy Azotanowej, Dyrektywy Ściekowej). Wskazuje się również na potrzebę kontynuacji prowadzonych projektów, prac studialnych, pilotażowych programów służących pogłębianiu wiedzy na temat Bałtyku, a docelowo zbudowanie kompleksowej bazy danych na temat środowiska wód morskich.
Należy podkreślić, że obserwowane w Polsce w ostatnich latach trendy są generalnie korzystne, a przyjmowane sukcesywnie programy (m.in. Program monitoringu wód morskich, Program ochrony morświna, Wspólna Polityka Rybołówstwa, tworzenie planów zadań ochronnych/planów ochrony dla obszarów Natura 2000) i realizowane projekty (np. Pilotażowe wdrożenie monitoringu gatunków i siedlisk morskich w latach 2015 – 2018 - GIOŚ) dają nadzieję na wzmożenie ochrony, ograniczenie niekorzystnych środowiskowo efektów połowów, a tym samym wyraźną poprawę istniejących warunków dla kluczowych grup organizmów morskich, w tym ryb, ptaków, ssaków i zbiorowisk bentosowych. Wdrożenie KPOWM i pozostałych działań służących ochronie wód morskich, wzmoże ten rosnący trend, aby w kolejnych latach można było wskazywać kolejne Cechy środowiska o dobrym stanie (GES).
Co dalej z projektem KPOWM?
Po zakończeniu realizacji projektu Prezes KZGW przekaże projekt KPOWM ministrowi właściwemu do spraw gospodarki wodnej, celem przekazania do uzgodnień z członkami Rady Ministrów. Następnie, w terminie 3 miesięcy od dnia uzgodnienia, projekt przedkładany jest Komisji Europejskiej oraz zainteresowanym państwom członkowskim UE. Jeżeli w terminie 6 miesięcy od dnia przedłożenia projektu Komisja Europejska nie odrzuci projektu KPOWM w całości albo w części, zostaje on przyjęty w drodze rozporządzenia Rady Ministrów. Odrzucenie projektu KPOWM przez Komisję Europejską w części powoduje konieczność poprawienia projektu; odrzucenie w całości skutkuje obowiązkiem opracowania nowego KPOWM.
Aktualizacja KPOWM i kolejny cykl planistyczny RDSM
Podobnie, jak inne elementy Strategii Morskiej, KPOWM podlega przeglądowi co 6 lat oraz w razie potrzeby aktualizacji (w takim samym trybie, w jakim nastąpiło jego przyjęcie). Minister właściwy do spraw gospodarki wodnej o przeprowadzonej aktualizacji powinien poinformować Komisję Europejską, Komisję Ochrony Środowiska Morza Bałtyckiego i zainteresowane państwa członkowskie Unii Europejskiej, po uzyskaniu zgody Rady Ministrów, w terminie trzech miesięcy od jej przyjęcia. W ciągu trzech lat od dnia przyjęcia KPOWM oraz po każdej aktualizacji Minister właściwy do spraw gospodarki wodnej przedkłada Komisji Europejskiej sprawozdanie z postępów w jego wdrażaniu.